شب بلند یلدا

امشب شب بلند یلداست همون شب چله خودمون بد ندیدم درمورد این شب بنویسم.

یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می کنند، سابقه ای بسیار دراز داشته و مربوط می شود به ایزد مهر. این رسوم ویژه آریایی هاست و بخصوص پیروان آیین مهر، هزاران سال است آن را در ایران زمین برپا می کنند. شب یلدا، شب زایش و تولد مهر است که به یادگار آن جشن برگزار می شد. ریشه این باور و اعتقاد برمیگردد به گاه شماری و اندیشه هایی که ایرانیان مهری دین از ان داشتند.

سابقه شب یلدا یا چنانکه امروزه اصطلاحأ نامی است شب چله چندین هزار سال در ایران سابقه داشته و اولین روز زمستان یا نخستین شب زمستان بوده که زایش خورشید شکست ناپذیر بوده است. مردم عهود گذشته که پایه زندگیشان بر کشاورزی  و چوپانی بود در طول سال با سپری شدن فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان آشنایی یافته و کارها و فعالیت هاشان را بر اثر آن تنظیم می کردند.

روشنی و روز و تابش خورشید و اعتدال هوا در نظرشان مظاهر نیک و موافق و ایزدی بود. تاریکی و شب و سرما را نیز از اعمال اهریمنی می پنداشتند. ملاحظه می کردند که در بعضی ایام و فول روزها بسیار بلند می شوند به همان نسبت بلندی از روشنی و نور بیشتر استفاده می کردند و می نگریستند که شب ها کوتاه است. کم کم این اعتقاد بر ایشان پیدا شد که نور و روشنی و ظلمت و تاریکی مرتب در نبرد و کشمکش هستند، گاه خورشید و فروغ چیره شده و ساعات بیشتری در پرتو خود مردم را نیرومند نگاه می دارد و گاه مقهور تاریکی شده و ساعات کمتری با فروغ و تابش اندکی فیض می رساند.

در طول سالها دریافتند که کوتاه ترین روزها آخرین روز پاییز یعنی روز سی ام آذر و بلندترین شب ها شب اول زمستان، یعنی نخستین شب دی ماه است. اما بلافاصله پس از این بلندترین شب سال از آغاز دی روزها به تدریج بلند تر و شبها کوتاه تر می شود. خورشید هر روز بیشتر در آسمان می پاید و نور و گرمی نثار می سازد. به همین جهت آن شب را یلدا نامیدند یعنی تولد، زایش خورشید شکست ناپذیر، آن را آغاز سال قرار دادند، یعنی انقلاب شتوی و آغاز زمستان.

اقوام قدیم آریایی، از هند و ایرانی- هند و اروپایی جشن تولد آفتاب را آغاز زمستان می گرفتند. به ویژه ژرمنی ها عید تولد آفتاب را در آغاز زمستان گرفته و آن ماه را به خدای آفتاب نسبت می دادند و این بی تناسب نیست چه واقعأ آغاز زمستان مثل تولد جدید خورشید است که از آن روز در نصف کره شمالی رو به افزایش و ارتفاع و درخشندگی می گذارد و هر روز قوی تر می شود.

چون تاریکی فرا می رسید، در پرتو و روشنی آتش، تاریکی اهریمنی را از میان می بردند. در شب یلدا یا تولد خورشید جهت رفع این نحوست آتش می افروختند. گرد هم می آمدند. خوان ویپه می گستردند. هر آنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه های خشک در سفره می نهادند. این سفره جنبه دینی داشت و مقدس بود. از ایزد خورشید و روشنایی برکت می طلبیدند تا در زمستان به خوشی سر کنند و میوه های تازه و خشک و چیزهای دیگر در سفره، تمثیلی از آن بود که بهار و تابستانی پربرکت در پیش داشته باشند. همه شب را در پرتو چراغ و نور آتش می گزراندند تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی را نداشته باشد.

این مراسم پس از هزاران سال، تاکنون باقی و برجاست و در سراسر ایران زمین به نام شب چله برگزار می شود. اما امروز چرا چله - چله بزرگ می نامند. چله بزرگ از اول دی ماه است تا دهم بهمن ماه که چهل روز تمام ادامه می یابد. چله کوچک از دهم بهمن ماه است تا بیستم اسفند، و از آن جهت چله کوچک گویند که شدت سرما می کاهد.

هنگامی که آیین مهر از ایران در جهان متمدن کهن منتشر شد، در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی به همین جهت روز بیست و یکم دسامبر را که برابر با اول دی ماه بود، هنگامی که آیین مهر همگانی شده بود، به عنوان روز تولد مهر با میترای شکست ناپذیر جشن می گرفتند. اما در سده چهارم میلادی بر اثر اشتباهی که در کبیسه روی داد، تولد مهر نجات بخش یا مسیحای منجی در بیست و پنجم دسامبر واقع شد و از آن پس تثبیت شد. تا آن زمان تولد عیسای مسیح در ششم پانویه جشن گرفته می شد. اما دین اغلب رومیان و اغلب کشورهای متمدن اروپا آیین مهر و میترا بود. اما هنگامی که کم کم مسیحیت در روم با فشار و ارعاب جا باز کرد، متولیان کلیسا چون نتوانستند با برانداختن جشن تولد میترا در بیست و پنجم دسامبر غلبه کنند، همان روز را زایش عیسای مسیح اعلام کردند که تا این زمان باقی مانده است.

یلداYaldaa یکی واژه سریانی است به معنی تولد. رومی ها خود واژه ناتالیس را به معنی تولد داشتند. مسیحیان سریانی واژه یلدا را با خود به ایران آوردند و از آن زمان تا کنون در ایران ماندگار شده است. البته فقط  تولد میترا و هنگام و موقع زمانی ان نبود که در مسیحیت داخل شد، بلکه در واقع امروزه همه مسیخیان جهان، که شب تولد مسیح را جشن می گیرند و تا بامداد بلندترین شب سال را بیدار مانده و با خوردن و نوشیدن به شادی میگزانند، همان تولد میترا مسیحای نجات بخش یا سوشیانت را جشن میگیرند و اغلب مراسم و مناسک و آدابشان مقتبس از آیین مهر است.

به مناسبت این که طولانی ترین شب سال نخستین شب زمستان است و تاریکی اهریمنی بیشتر می پاید این شب در نظر ایرانیان نحس بود. در روزگاران گذشته برای رخنه در تاریکی و زایل کردن اثار اهریمنی، آتش می افروختند و هر گروهی از خانواده ها و خویشان و دوستان، گرد آتش جمع می شدند و آن را با خوردن و نوشیدن و شادی  و گفت و گو به سر می آورند و این شب های آتشان نام داشت. به موجب فرگرد هجدهم وندیداد، در شب لازم است آتش افروخته و شعله ور نگاه داشته شود تا دیوان و عمله اهریمن نتوانند زیانکاری کنند. همه جشن ها که شب برگزار می شد و یا مراسم اداب دینی با آتش افروزی همراه بود.

سفره شب یلدا، سفره میزد Myzad است و میزد عبارت است از میوه های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لرکLork  که از لوازم این جشن و ولیمه بود که به افتخار و ویژگی اورمزد و مهر یا خورشید برگزار می شد. به مناسبت آغاز غلبه خورشید و ازدیاد تدریجی طول روز، ولاجرم شکست اهریمن و ولادت مجدد مهر جهانتاب، تیرگی اهریمنی دیرپای یلدا را به صبح روشن اورمزد روز از دی ماه می رسانند. ماهی متبرک و روزی مقدس، که نام ماه و روز به نام دادار اورمزد بود.

این شب را شب چله بزرگ نیز نامند. چله بزرگ ازیکمین روز دی ماه که اورمزد نام دارد، تا دهم بهمن ماه که جشن سده است به طول می انجامد  و آن را چله بزرگ می نامند بدان سبب که شدت سرما بیشتر است. ان گاه چله کوچک فرا می رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند به طول می انجامد و سرما کم کم کاسته می شود.آغاز سال به جهت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی و ظلمت و پیروزی مهر و خورشید، اول دی ماه و آغاز زمستان بوده است چنان که آغاز سال مسیحی در جهان مسیحیت که تحت نفوذ آیین میترایی بوده است هنوز با آغاز زمستان شروع می شود. در ایران نیز شروع سال با آغاز زمستان تا مدتهایی پس از این که به جای انقلاب شتوی      ، اعتدال ربیعی را برگزیدند، در  آغاز زمستان قرار داشت. اهمیت فراوان شب یلدا که در واقع نوروز بوده است به همین جهت است و مجلس میزد و سور و شادی و میهمانی و سفره ویژه یلدا همان مراسم امروزی نوروز  است.